พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก์ [4. วิภังควรรค] 7. สฬายตนวิภังคสูตร
เรากล่าวคำนี้ไว้ว่า พึงทราบหมวดผัสสะ 6 เพราะอาศัยเหตุอะไร เราจึง
กล่าวไว้เช่นนั้น คือ
1. จักขุสัมผัส (สัมผัสทางตา)
2. โสตสัมผัส (สัมผัสทางหู)
3. ฆานสัมผัส (สัมผัสทางจมูก)
4. ชิวหาสัมผัส (สัมผัสทางลิ้น)
5. กายสัมผัส (สัมผัสทางกาย)
6. มโนสัมผัส (สัมผัสทางใจ)
คำที่เรากล่าวไว้ว่า พึงทราบหมวดผัสสะ 6 นั่น เพราะอาศัยเหตุนี้ เรา
จึงกล่าวไว้ (4)
เรากล่าวคำนี้ไว้ว่า พึงทราบมโนปวิจาร 18 เพราะอาศัยเหตุอะไร เรา
จึงกล่าวไว้เช่นนั้น
คือ บุคคลเห็นรูปทางตาแล้ว ย่อมนึกหน่วงรูปอันเป็นที่ตั้งแห่งโสมนัส ย่อม
นึกหน่วงรูปอันเป็นที่ตั้งแห่งโทมนัส ย่อมนึกหน่วงรูปอันเป็นที่ตั้งแห่งอุเบกขาไว้
ฟังเสียงทางหูแล้ว ...
ดมกลิ่นทางจมูกแล้ว ...
ลิ้มรสทางลิ้นแล้ว ...
ถูกต้องโผฏฐัพพะทางกายแล้ว ...
รู้แจ้งธรรมารมณ์ทางใจแล้ว ย่อมนึกหน่วงธรรมารมณ์อันเป็นที่ตั้งแห่งโสมนัส
ย่อมนึกหน่วงธรรมารมณ์อันเป็นที่ตั้งแห่งโทมนัส ย่อมนึกหน่วงธรรมารมณ์อันเป็น
ที่ตั้งแห่งอุเบกขาไว้
ความนึกหน่วงฝ่ายโสมนัส 6 ฝ่ายโทมนัส 6 ฝ่ายอุเบกขา 6 ย่อมมีด้วย
ประการฉะนี้
คำที่เรากล่าวไว้ว่า พึงทราบมโนปวิจาร 18 นั่น เพราะอาศัยเหตุนี้ เรา
จึงกล่าวไว้ (5)
พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก์ [4. วิภังควรรค] 7. สฬายตนวิภังคสูตร
[306] เรากล่าวคำนี้ไว้ว่า พึงทราบสัตตบท 36 เพราะอาศัยเหตุอะไร
เราจึงกล่าวไว้เช่นนั้น คือ โสมนัสอาศัยเรือน1 6 โสมนัสอาศัยเนกขัมมะ2 6
โทมนัสอาศัยเรือน 6 โทมนัสอาศัยเนกขัมมะ 6 อุเบกขาอาศัยเรือน 6 อุเบกขา
อาศัยเนกขัมมะ 6
ในสัตตบท 36 นั้น โสมนัสอาศัยเรือน 6 ประการ อะไรบ้าง คือ
1. โสมนัสย่อมเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้พิจารณาเห็นการได้เฉพาะซึ่งรูป
ที่พึงรู้แจ้งทางตา ที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ชวนให้รัก
ประกอบด้วยโลกามิส โดยเป็นของอันตนได้เฉพาะ หรือหวน
ระลึกถึงรูปที่ตนเคยได้มาก่อน อันล่วงลับ ดับ แปรผันไปแล้ว
โสมนัสเช่นนี้เราเรียกว่า โสมนัสอาศัยเรือน
2. โสมนัสย่อมเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้พิจารณาเห็นการได้เฉพาะซึ่งเสียงที่
พึงรู้แจ้งทางหู ...
3. โสมนัสย่อมเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้เห็นการได้เฉพาะซึ่งกลิ่นที่พึงรู้แจ้ง
ทางจมูก ...
4. โสมนัสย่อมเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้พิจารณาเห็นการได้เฉพาะซึ่งรสที่พึง
รู้แจ้งทางลิ้น ...
5. โสมนัสย่อมเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้พิจารณาเห็นการได้เฉพาะซึ่ง
โผฏฐัพพะที่พึงรู้แจ้งทางกาย ...
6. โสมนัสย่อมเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้พิจารณาเห็นการได้เฉพาะซึ่ง
ธรรมารมณ์ที่พึงรู้แจ้งทางใจ ที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ
ชวนให้รัก ประกอบด้วยโลกามิส โดยเป็นของอันตนได้เฉพาะ
หรือหวนระลึกถึงธรรมารมณ์ที่ตนเคยได้มาก่อน อันล่วงลับ ดับ
แปรผันไปแล้ว โสมนัสเช่นนี้เราเรียกว่า โสมนัสอาศัยเรือน
โสมนัสอาศัยเรือน 6 ประการนี้
